Απόψεις για τον Κρητικό

Συνολική θεώρηση του «Κρητικού» του Σολωμού

Η Ζωή Μπέλλα σε άρθρο της στη Φιλολογική, τεύχος 94, Ιανουάριος – Μάρτιος 2006, προβαίνει στις παρακάτω παρατηρήσεις:

Οι ρομαντικές επιδράσεις

Στο έργο ανιχνεύονται τα κύρια χαρακτηριστικά των ρομαντικών:

• Η αξιολόγηση της φαντασίας ως αποκριτικής (μιμητικής) αλλά κυρίως ως δημιουργικής έκφρασης του κόσμου.
• Οι αποκαλυπτικοί οραματισμοί ως μηχανισμοί εξερεύνησης του υπερφυσικού και σύλληψης αρχετυπικών εμπειριών.
• Το φαινόμενο της συναισθησίας και η συμπλοκή πραγματικών και φανταστικών επεισοδίων
• Τα σκηνοθετικά μοτίβα: η φεγγαρόλουστη νύχτα και το απόλυτο φως, που καταργούν τα αυστηρά περιγράμματα, η τρικυμία ως φυσική απειλή και ως ψυχική αναταραχή, οι ιδανικές μορφές και οι απόκοσμοι ήχοι ως εκφράσεις της Ιδέας.
• Η τάση προς την αποσπασματικότητα ως αναγνώριση: α) της σπερματικής παρουσίας της Ιδέας μέσα στον κόσμο  β) της αδυναμίας να συλλάβει ο άνθρωπος την αρχική Ιδέα στην απόλυτη ενότητα και ολότητά της.
• Η γοητεία των περασμένων και της παράδοσης.
• Η λατρεία του απλού και του φυσικού, της ομορφιάς και της ελευθερίας.
• Η μελωδικότητα της ποιητικής έκφρασης.
• Οι οπτασίες κυρίως της νεκρής αγαπημένης σε όνειρο ή όραμα.
• Το μοτίβο της μεταμόρφωσης της ψυχής.
• Ένας πανθεϊσμός της Φύσης πνευματικότερος από ό,τι στην αρχαία ελληνική μυθολογία: το Πνεύμα, η Ιδέα ενυπάρχει στη φύση: Θεός και Φύση ταυτίζονται, όλα τα όντα μετέχουν στη θεία ουσία.
• Η Φύση ως Natura Naturans, ως προαιώνια Μεγάλη Μητέρα.
• Η έλξη των σωμάτων και η λυτρωτική ένωση ανθρώπου – φύσης (κοσμικός έρωτας).

Ωστόσο, μια απόλυτη διάκριση μεταξύ ρομαντισμού και κλασικισμού ίσως δεν είναι δυνατή.

Οι ερμηνείες

Στον Κρητικό παρουσιάζονται οι αναβαθμοί από δυσκολίες που περνάει ο άνθρωπος τόσο στο δρόμο της απλής επιβίωσης όσο και στην πορεία του για πνευματική ολοκλήρωση και σύλληψη ανώτερων ηθικών στόχων. Ο ίδιος ο Σολωμός επισημαίνει ότι πεδίο δοκιμασίας είναι η ζωή

Ο Σολωμός πλάθει έναν ρομαντικό ήρωα, που πρώτο χρέος του είναι η σωτηρία του εαυτού του και της κόρης (ύμνος του ποιητή στην εγκόσμια ζωή και στις αξίες της). Ως απλός άνθρωπος βιώνει χαρές και λύπες του γήινου κόσμου και εξαντλεί την αντίληψη του χρέους και του σκοπού της ζωής του στην επιτέλεση ηθικών στόχων που σχετίζονται με τη ρύθμιση του βίου και την καταξίωση του ανθρώπινου προσώπου του. Γι΄αυτό και διέρχεται μέσα από διάφορες δοκιμασίες: σωματικές και φυσικές. Διαθέτει ισχυρή ηθική βούληση και η ψυχή του κατακλύζεται από ευγενικά και ισχυρά αισθήματα που τον οδηγούν σε μια υπέρβαση των ανθρωπίνων ορίων και σε μια ενορατική σύλληψη ενός υπεραισθητού κόσμου. Η ψυχή του αξιώνεται να αισθανθεί ιδέες μη ορατές και ηθικά ανώτερες από τις γήινες ενσαρκώσεις τους (ύμνος του ποιητή σε μια ανώτερη πνευματική αίσθηση και ζωή). Αλλά και πάλι δεν πρέπει να αφεθεί σε αυτή τη μυστηριακή ψυχική και πνευματική ευδαιμονία (στο όραμα της Φεγγαροντυμένης και στους συμπαντικούς ήχους), η οποία με τη μαγεία της (ηθική δοκιμασία) μπορεί να λειτουργήσει ως παραπλανητικός περισπασμός, ως αντίμαχη δύναμη … Η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης και η ηχώ, ενώ συγκεντρώνουν όλα τα στοιχεία μιας ευεργετικής παρέμβασης, τελικά λειτουργούν αντίστροφα («δόλος θεών» αναφέρει ο Καψωμένος). Αυτή είναι η κύρια ηθική αντιπαράθεση: από τη μια η βούληση και η προσπάθεια του ανθρώπου για επιβίωση και από την άλλη το σαγηνευτικό όραμα μιας ανώτερης τάξης του κόσμου, καθαρά πνευματικής, που απορροφώντας τον τείνει να τον αποσπάσει από τους επίγειους στόχους του….

Ο δυνατός έρωτας απέχει πολύ από από το να είναι απλά ένα συναίσθημα. Είναι μια δύναμη θεϊκή που συνενώνει το ορατό και το αόρατο, την πραγματικότητα και την ψευδαίσθηση…

Η Φεγγαροντυμένη είναι μια γυναικεία μορφή με πνευματική υπόσταση, μια μεταφυσική σύλληψη, το όραμα κόσμων ιδεατών, η εκδήλωση της Ιδέας που εμπεριέχεται σπερματικά στη Φύση. «Είναι η ίδια η άφθαστη και απροσπέλαστη ενότητα ψυχής και φύσεως … συμπυκνώνει τη μοναδικά σολωμική διαλεκτική σύνθεση του ελληνικού αισθητικού ανθρωπισμού, που συλλαμβάνει τη φύση ως χώρο κάλλους και αρμονίας, με τη χριστιανική αντίληψη της ζωής που αντιμετωπίζει το κάλλος ως ηθικό μέγεθος … ενσαρκώνει αξίες κοσμικές που υπερβαίνουν το στενά εννοούμενο ανθρώπινο πεδίο: τη θεϊκότητα της φύσης που συντίθεται από το ιδεώδες του κάλλους και του αγαθού, συνδεδεμένα με το καθολικό ερωτικό πνεύμα που συνέχει το Σύμπαν».

Ο Σολωμός «πραγματοποιεί  μια σύνθεση του ελληνικού και του χριστιανικού ανθρωπισμού…Η θεϊκή υπόσταση της Φεγγαροντυμένης, καθώς ορίζεται μέσα από τη σχέση προς τη Φύση, απηχεί αφενός τα γνωστά παγανιστικά – πανθεϊστικά μοτίβα του ιταλικού κλασικισμού και του γερμανικού ρομαντισμού, αφετέρου την ομόλογη λαϊκή αντίληψη για τα φυσικά δαιμόνια, που εκφράζουν τη μυστηριακή διάσταση της φύσης»

Ο γλυκύτατος ήχος συνοψίζει σε ένα σύμβολο μουσικό και μυστηριακό τον παναρμόνιο ρυθμό της φύσης. Στις καταστάσεις πρωταρχικής εμπειρίας, όπως είναι αυτή που βιώνει ο ήρωας, η φύση αποκαλύπτει αρμονίες οπτικές και ακουστικές πρωτόγνωρες, που όμοιες δε συναντά ο άνθρωπος στον επίγειο κόσμο. Γι’ αυτό και συνιστά μια μεγάλη δοκιμασία…

Στον Κρητικό ο Σολωμός «επιχειρεί έναν συνδυασμό του δραματικού, αφηγηματικού και λυρικού τρόπου: το ποίημα παρουσιάζεται ως δραματικός μονόλογος του ποιητικού προσώπου, το οποίο μας αφηγείται λυρικά την τελευταία και καίρια δοκιμασία της ζωής του…». Επιπλέον, ως προς το περιεχόμενο είναι ένα ποίημα φιλοσοφικό, το οποίο έχει πίσω του τις ιδέες του Hegel και του Schiller, και ως προς τον τρόπο εκφοράς συμβολικό.